ايرانيان باستان نيز با وجود آن‌كه از امكانات پيشرفته علم نجوم بي‌بهره بودند، اما بخوبي مي‌دانستند آخرين شب فصل پاييز، اندكي از ساير شب‌ها طولاني تر است.

البته شايد عنوان شود چند دقيقه اضافه تر يا كمتر كه دليلي براي برپايي يك جشن ملي نمي‌شود، اما در گذشته هم مرسوم بوده كه ايراني‌ها براي طبيعت، گردش ايام و هر تغيير طبيعي در محيط پيرامونشان، احترام و ارزش خاصي قائل بودند.

به طور مثال، جشن‌هايي مثل تيرگان در ماه تير يا مهرگان در ماه مهر به گونه‌اي در سراسر تاريخ ايران زمين پراكنده است كه مي‌توانيم بگوييم ايراني‌ها براي هر ماه سال و گاهي براي هر روز از بعضي ماه‌ها، جشن‌هاي مفصلي برپا مي‌كردند.

در زماني كه الهه‌ها در ايران نفوذ زيادي داشتند و سمبل بسياري از موهبت‌هاي الهي به حساب مي‌آمدند، الهه مهر يا همان ميترا، علاوه بر اين‌كه سمبل روشنايي خورشيد بود، به عنوان الهه آب‌ها، درياها و حتي ايزد جنگ و پيروزي نيز شناخته مي‌شد.

ايراني‌ها براي بسياري از نعمت‌هايي كه در اطرافشان بود، همچون باد و باران و ماه الهه‌هايي داشتند و با توجه به اين‌كه سرآمد نعمت‌هاي پيرامون انسان، خورشيد است كه به حيات آدمي، گرما و هستي مي‌بخشد، الهه مهر در نزد ايراني‌ها مقام بسيار والايي داشته است و به طور طبيعي، بايد تصور كرد همان شبي هم كه در ذهن ايرانيان باستان، الهه مهر متولد مي‌شود، بايد شبي بزرگ و مهم باشد.

حتي روايت شده است كه ايراني‌هاي عصر پيشين، براي ديدن طلوع خورشيد، تا خود صبح بيدار مي‌ماندند و با خوردن ميوه‌ها و شيريني‌هاي متنوع، اين شب طولاني را تا سپيده دم جشن مي‌گرفتند. يكي از سنت‌هاي بسيار زيبايي كه در اين شب بين ايراني‌ها رواج داشته، حضور ضروري سالمندان و ريش‌سفيدان فاميل در كنار جوانان بوده است. حضور كهنسالان در جمع همان قدر اهميت داشت كه خورشيد كهنسال براي انسان‌ها مهم بود. ايرانيان باستان، روز پس از شب يلدا را هم جشن مي‌گرفتند و به آن «جشن خورروز» مي‌گفتند. خور به معني خورشيد بود و جشن خورشيد، هر سال پس از شب يلدا برگزار مي‌شد.

يك روز پس از يلدا، خونريزي به هر نحوي ممنوع بود و هيچ‌كسي حق نداشت كه خون انسان يا حيواني را بريزد. همين موضوع هم باعث شده بود كه مردم در شب يلدا و روز پس از آن، خيالشان راحت باشد كه جنگ و كشتاري وجود ندارد و به نوعي مي‌توان عنوان كرد كه شب يلدا در ذهن ايراني‌ها با صلح و دوستي تداعي مي‌شد.

به طور مثال، در يونان باستان نيز اگرچه دقيقا به آخرين شب پاييز، يلدا نمي‌گفتند، اما اين شب را جشن مي‌گرفتند و به آن جشن خداوند خورشيد مي‌گفتند. حتي گفته مي‌شود مسيحيان سرزمين‌هاي اروپايي نيز در قرن‌هاي گذشته، آخرين شب پاييز و تولد حضرت مسيح را با يكديگر جشن مي‌گرفتند.

مردم كشور باستاني مصر هم حدود 3500 تا 4000 سال قبل، بخوبي مي‌دانستند كه در اين شب، مدت زمان تاريكي بيشتر از شب‌هاي قبل است و به بهانه اين شب طولاني، تا روزهاي متوالي به شادي و سرور مي‌پرداختند.

به هر حال، اگر به تاريخچه شب يلدا نگاهي گذرا بيندازيم، متوجه مي‌شويم اين شب نه تنها در ايران، بلكه در بسياري از كشورها با مفاهيم صلح، دوستي و شادي همراه بوده است و به دليل همين پتانسيل‌هاي بالاست كه مي‌گوييم فرهنگ ايراني شب يلدا مي‌تواند به عنوان يك آيين بشردوستانه، حافظ صلح و در بستري از شادي و سرور در اقصي نقاط جهان تكثير شود.

نقل شده است كه پس از گذشت 200 سال از فوت حافظ، اشعار او نزد ايرانيان و بخصوص مردم شيراز از مقبوليت بالايي برخوردار شد و كشاورزان و پيشه‌وران ايراني براي آگاهي از اوضاع زندگي‌شان در سال بعدي ، دست به دامان فال حافظ مي‌شدند.

در واقع ايرانيان بر اين باور بودند كه چون در شب يلدا، الهه مهر به نام ميترا متولد مي‌شود، مي‌توان به بركت همين شب از وقايع آينده آگاه شد و بعدها همين آينده‌بيني از طريق فال حافظ انجام شد. اما شايد اين سوال پيش بيايد كه چرا فقط اشعار شاعراني همچون حافظ و در سطحي محدودتر و اشعار حماسي فردوسي توانسته در شب يلداي ايراني‌ها رخنه كند. شايد بتوان جواب را در ذائقه عمومي مردم و محتواي اشعار حافظ جستجو كرد.

اشعار حافظ مملو از جهان بيني عرفاني و نگاه عميق و زيبا به زندگي است. غزليات او با شادي و طرب آميخته است و بسياري از اديبان هم او را سرآمد غزلسرايان ايراني مي‌دانند و شايد همين دلايل كافي باشد كه ايراني‌ها در جشن‌هاي سرورانگيزي همچون شب يلدا، اشعار او را بهانه‌اي براي خوانش شعرهايش قرار دهند و بر غزل‌هاي او تفألي بزنند.

همين كه اشعار حافظ توانسته تا اين حد بين آحاد مردم و جمع‌هاي صميمانه آنها نفوذ پيدا كند، نماد بارزي از عمق تاثير اشعار او بر افكار عمومي طي قرن‌هاي متوالي است.

گرچه بين ايراني‌ها نظرات مختلفي درباره فال حافظ وجود دارد و بسياري از مردم، با هرگونه فالگيري و پيش‌بيني آينده ميانه خوبي ندارند، اما حتي اگر به فال حافظ هم اعتقاد نداشته باشيم، همين كه يك جشن ملي بهانه‌اي مي‌شود تا اشعار يكي از اسطوره‌هاي ادبيات ايران در كانون خانواده‌ها به اشتراك گذاشته شود را بايد به فال نيك گرفت و از آن استقبال كرد.