يكي از كيش‏هاي كهن ايراني كه زماني جهانگير شد <مهرپرستي> يا <ميترائيسم> است. چنان كه طي اين بررسي خواهيم ديد اين كيش باستاني در بسياري از اديان و جريان‏هاي فكري ايران و جهان اثرهاي ژرف باقي گذاشت.
در باره ميترائيسم پژوهش‏هاي بسياري از جانب دانشمندان خودي و بيگانه انجام گرفته و ويژه‏نامه‏هاي متعددي در اين باره نوشته شده است. نگارنده در اين گفتار زبده‏ي اين پژوهش‏ها را ياد مي‏كند و برخي استنباط‏هاي خود را نيز در حد امكان با تصريح درجه‏ي وثوق آن‏ها به ميان مي‏آورد.
در مورد ردّ پاي مهر در تاريخ ايران از دير باز تركيب‏ها و نام‏هاي زيادي در زبان‏هاي اوستايي، پارسي باستاني، پهلوي و دري از ريشه مهر وجود داشته است مانند: مهردروغ، مهرزيان، مهرجنگ، مهربان، مهرگسار، مهرگان، مهرك، مهرين، مهرنوش، درمهر <پرستشگاه زرتشتي>، مهربندگشا <خزينه‏دار داريوش به گفته تورات - كتاب عرزا باب اول بند ۸>، مهرداد، مهران، مهراب، مهرگشنسب، مهربد، مهرباز، بزرگمهر، مهرگياه و ... . روز تولد مهر كه روز تعادل خريفي است در تقويم كهن آغاز فصل سرما بود، روز جشن مهرگان است.
احتمال زياد مي‏رود كه آيين مهر در تكامل طولاني خود به جهان بيني گسترده‏اي همانند جهان‏بيني عرفاني بدل شده بود. تاثير آيين مهر در <گنوستي‏سيسم> و تاثير متقابل آن در مهرپرستي و رابطه مهر پرستي با مكتب نو افلاطوني كه هر دو از جريان‏هاي مهّم دوران <هلنيسم> است، امري است در خور مطالعه. آيا آنچه كه حكماي ما از قبيل: ابن سينا و سهروردي <حكمت المشرقيه> ناميده‏اند و آيا اصطلاحاتي از قبيل <شيد> و <شيدان‏شيد> كه سهروردي به كار مي‏برد از منشاء آيين مهر نيست؟
تجزيه و تحليل و كشف مذاهب معمول و متداول اين دوره بسيار پيچيده و مبهم و تاريك و بنابر اين بسيار مشكل است. ابتدا بايد عقايد مذهبي خود پارت‏ها را در نظر گرفت <پهلواها كه خود ماخوذ از نام معمول موسوم به پهلوي بوده است> كه در اصل قومي ايراني و مقيم اسليتيا Scythia و ارشاك Arsaces يا اشك موسس سلسله‏ي ايشان بود. مذهب اين قوم آيين پرستش اجداد بود و پس از آن به مذهب بودا درآمدند كه باكتريا انتشار يافته بود و پس از آن مذاهب مختلفي كه تابع فلسفه‏هاي مطلق و مجرد بوده و معجوني از عناصر يوناني، عرفاني و ايراني بود در عقايد ايشان رخنه كرده كه مشهورتر از همه آنها ميترائيسم MITHRAISM يا آيين ميتراست كه تنها در آسياي باختري نفوذ يافت بلكه به وسيله‏ي سپاهيان رومي تا قرن ول پيش از ميلاد به باختر رسيده و تقريباً در تمام اروپا توسعه يافت.